Дорнын философи (1-р хэсэг)

Оршил

01

Дорнын философи “БИ”-гийн эрлээс эхэлсэн

• Яжнавалкья

Дорнын философи хэмээвээс мушгиран дошгирох эрчит мөрөн лугаа адил, яахан шамдаад ухаж эс ойлгому. Гэвчиг алив мөрөнг өгсүүлж хөөвөл гарцаагүй горхи болох адилаар, дорнын философи хэмээх аварга мөрөн ч мөн “эх урсгал” буй. Дорнын философийг барьж авахаар шийдсэн бол юун түрүүнд тэрхүү эх урсгалыг хөөн олж, тэндээс эхлэх нь зүй болой.

Дорнын философийн эх урсгал, түүний “анхны дусал” эртний Энэтхэгээс эхлэх бөлгөө.

• Бярманы философи

Өдийгөөс 3,500 жилийн тэртээ. НТӨ 1500-аад оны цаг үе. Ойрхи дорнодын Каспийн тэнгист нутаглаж асан Ария хүмүүс дорно тийш нүүдэллэж, Гандис мөрний ай савыг довтолгов. Тэр нутгийн уугуул иргэдийг (Дравидианчууд) зэр зэвсгээр буулган авч, өөрсдийн эзэнт гүрнийг мандуулах нь тэр. Тэд Ария хүмүүс болбоос өнөөгийн энэтхэгчүүдийн дээд өвөг болой.

Бүхий л эртний овог үндэстнүүд байгалийн үзэгдэл дундаас бурхны сүр хүчийг мэдэрсний адилаар Ария хүмүүс ч бас байгальд сүсэглэн байх дундаа “аянгын бурхан”, “усны бурхан” гэхчлэн төрөл бүрийн бурхдыг бүтээн залж, тэрхүү шашиндаа эгэлээр сүсэглэн аж төрөх ажээ. Цаг урсаж, түүх зузаарсаар, бурхдыг цэнгүүлэх дуу хуур, үлгэр домгууд дэлгэрч, тэр бүрийд ам дамжин үр хойчдоо өвлөн дамжуулна. Тийнхүү бүрэлдэн бий болсон нь “Веда” нэрт ариун судар ажгуу. Ямартай ч эртний энэтхэгийн бурхад гол дүрд нь тоглодог үлгэр домгийн цогц судрыг Веда гээд ойлгоод авчхад болох биз ээ.

За тэгэхээр, тэр мэт бурхдын үлгэр домгийг эгэлээр итгэн сүслэдэг цаг үед бурхны элдэв ёслолыг зохион байгуулагч “зайран” гэх мэргэжил эрх мэдлийг атгана. Энэ ч яах вэ, хаа газар л байдаг өрнөл. Угаас эртний хүмүүсийн хувьд хамгийн аймар зүйл бол хэзээ хэрхэн ирэх нь тодорхойгүй байгалийн үзэгдлүүд (үер, зуд, газар хөдлөлт, хуй салхи). Нэг л дайрвал үхэл амьдралыг шийдэж, эвгүй нь таарвал үй олноор нь хөнөөж одно. Тэр мэт сүр хүчит байгалийн үзэгдлийг өдөөгч (нөгөө талаар бас байгалийн арвин хишгийг хайрлагч) агуу бурхдын ая талыг засагч “зайран” болбоос эрт цагийн нийгэмдээ онцгой чухал нэгэн байлаа.

Заа тэгтэл, мөнөөх ариячууд үүн дээр тун ч сэргэлэн загнав. Тэд хүн ардыг “зайран, язгууртан, энгийн ард, боол” гэх дөрвөн төрөлд хуваасан ангит нийгэм (варна) зохиож, өөрсдийгөө хамгийн дээд “зайран (бярман)” хэмээн зарлав. Мэдээж түрэмгий дайнд ялагдаж ариячүүдын захиргаанд орсон нутгийн иргэдэд тэднээс доогуур зэрэг ноогдоно. Дээр нь ариячууд өөрсдийн эрх мэдлийг бат араанд нь хийхийн тулд “Бярманууд бүтээгч бурхны амнаас төрсөн” гэх мэт санаандаа орсон үлгэрүүдийг Веда сударт шургуулж гарсан байна. Тэгтэл тэр арга нь шууд ХИТ. Бярманууд өөрсдийн тархи угаалтаар тэр чигт нь шашны эрх мэдлийг гартаа оруулж, “Бярман бол эртний энэтхэгийн хамгийн дээд бурхан брахмантай нэгдсэн агуу хүмүүс” гэгдэн ард олонд хүндлэгдэх болов оо.

Энэхүү бярманыг оройдоо залсан эрх мэдлийн тогтолцоо нь хожмоо “Бярман шашин (брахман шашин)” нэр зүүн дэлгэрч, түүний эрх нөлөө Энэтхэг нутгаар өвч тархан дэлгэрчээ.

Зиа тэгээд, иймэрхүү байдлаар онцгой эрх дархыг гартаа оруулсан бярманууд ажил хийх ч шаардлагагүй тансаг амьдралд хөлбөрч, цагийг барж ядан зугаацах болсон хэдий боловч иймэрхүү “ажилгүй нөхдүүд” ихэнх тохиолдолд найдвартайгаар амьдралд ямар ч хамаагүй “дэмий юм”-анд толгойгоо гашилгаж эхэлдэг. Шулуухан хэлэхэд “философичид” болдог учиртай.

Дашрамд өгүүлэхэд, энэ өрнөл өрнө дахинд ч адилхан байсан ба эртний Грекийн иргэд бусад улсаас байлдан олзолсон боолчуудад хамаг ажлаа даатгасны үр дүнд өөрсдөө “зав”-анд баригдаж, түүний улмаас грекийн философи хөгжсөн байдаг. Нэмээд хэлбэл, англи хэлний “school” гэдэг үг нь эртний грек хэлний “schole (зав чөлөө)” гэдэг үгнээс гаралтай гэж байгаа.

Ийнхүү НТӨ 800-д оны үеийн онцгой эрх дархат бярмануудын нөлөөн дор Веда судар ердийн нэг үлгэр домгоор тогтохгүй болж, тэдний оргинал “философи”-ийг ч агуулах болов оо (тэрхүү “философи агуулга” бүхий Ведаг бусдаас нь ангилж ялгахын тулд Упанишад хэмээн нэрлэдэг).

• БИ-гийн эрэл

Тэгвэл тэдний анхны философийн сэдэв чухам юу байсан бол оо?

Өрнийнхний хувьд анхны философи нь “Ертөнцийн суурь язгуур юу вэ?”, “Абсолют үнэн юм юу вэ?” гэх мэт сэдвээр өрнөсөн байдаг. Өөрөөр хэлбэл, өрнийнхөн “Хүний гадна талд” байх “ямар нэг зүйл”-ийн талаар бясалгажээ гэж хэлж болно.

Тэгтэл дорнынхны хувьд тэр өрнөл чанх эсрэг байсан ба дорнын философичид бүгдээрээ “БИ” хэмээх “хүний дотор талд” байх “ямар нэг зүйл”-ийн талаар бясалгаж гарсан байна. Тийм ээ, өрнө ба дорнынхны “сонирхлын вектор (чиглэл)” нь яг эсрэг байсан юм.

Бодитоор “хүний гадна” тийш сонирхол нь татагдсан өрнөдөд Аристотель хэмээх “Бүх эрдмийн эцэг” төрөн гарч, шинжлэх ухааны эхлэл болохуйц “гадаад ертөнцийг ухаж ойлгохын төлөөх эрдэм мэдлэгийн систем” хөгжин дэлгэрсэн бол дорно газар түүнтэй нь дүйх мэдлэгийн салбар (өрнөтэй харьцуулахад) бараг огт хөгжөөгүй гэхэд болно.

Гэхдээ мэдээж хэрэг, тэр нь дорнынхон эрдэм мэдлэгээс залхуурсных биш, дорнын мэдлэг өрнийнхнөөс хоцорсон хэрэг ч биш юм. Тэр бол ердөө л дорнынхны “сонирхлын вектор” нь өрнийнхнөөс эсрэг байсан гэх төдий зүйл бөгөөд өрнийнхний шинжлэх ухаанд зарцуулсан хэмжээний хүч энергийг дорнынхон “БИ” гэх дотор зүйлийнхээ эрэл хайгуулд зарцуулчихсан болоод л тэр юм.

Тийнхүү “хүний дотоод” тийш эрлээ эхлүүлсэн дорнын философи хэдий боловч ялангуяа эртний энэтхэгийн цаг үед “БИ гэж юу вэ?” гэсэн философи хэлэлцүүлэг өргөн дэлгэрч, хаадууд нутаг нутгийн мэдлэгт хүмүүсийг цуглуулан нээлттэй мэтгэлцээний талбар зохион байгуулах заншил ч байж гэнэ. Харин тэрхүү мэтгэлцээний талбарт үргэлж хол тасархай ялагч, эгнэшгүй үгийн мастер болбоос Упанишадын хамгийн дээд философич гэгдэх Яжнавалкья (НТӨ 650 ~ 550) гэгч байлаа.

Түүний талаар ийм нэгэн домог байдаг.

Нэг удаа хаан бүх Энэтхэг даяар мэдлэгт хүмүүсийг цуглуулан мэтгэлцээний сүрт тэмцээн зохиож, нээлтийн үгэнд ийн хэлж гэнэ.

“Та бүгдийн дотроос хэн нь хамгийн шилдэг бярман бэ? Түүнийг би мэдмээр байна. Харцгаа! Энд эвэр бүрд нь алтан ээмэг сүвлэсэн 1,000 толгой үхэр байна. Хамгийн шилдэг бярманд бүгдийг нь өгсүгэй!”

Дэндүү том шагналын санг хараад тэр хавиар нэг уулга алдав. “Пүүүүх”, “Алаад өгье!!!” гэлцэн оролцогчид зүрхээ чангалж байх дунд Яжнавалкья хээв нэг урагш алхан гарч ирснээ өөрийн зарц нарт хандан ийн хашхирсан гэдэг.

“Алив, очоод миний үхэрнүүдийг туугаад аваад ир!”

Тэмцээн эхлээ ч үгүй байхад мань хүн шууд дур мэдэн үхэрнүүдийг авч харихаар завдсан хэрэг. Тэрхүү цочир үйлдлийг харсан бусад оролцогчид эхэндээ зогтусан гайхсан боловч мэдээж зүгээр хараад хоцорно гэж юу байх вэ. “Битгий давар!” гэлцэн орилолдож, ээлж дараалан Яжнавалкьяг дарж авахаар дайрсан хэдий ч “Ишшш, муу малнуудын байгаа царайг ээ…, үтэр түргэн хандыг нь дараад өгье” гэх байдлаар Яжнавалкья тэднийг үг дуугарах сөхөөгүй болтол нь мадалж гарсан гэдэг. Ингээд үнэхээр ч тэмцээний ялагч болсноор 1,000 үхрээ ёс мэт туун оджээ гэх энэ домог ярианаас түүний бардам дээрэнгүй байдал, маргах зайгүй тухайн цагийн номер нэг мэдлэгтэн байсныг мэдэрч чадсан болов уу.

• Брахман бол би

Тэрхүү Яжнавалкьягийн философи өнөө цагт “Брахман бол аатман (梵我一如)” гэх үгэнд багцлагдан дамжиж иржээ. Үүнийг маш энгийнээр тайлбарлавал

“Ертөнцийн оршин тогтнолын суурь зарчим (梵 = брахман) ба

хувь хүний оршин тогтнолын суурь зарчим (我 = аатман)

Яг нарийндаа бол нэг зүйл байхгүй юү (一如)”

гэсэн утгатай онол юм. Үнэндээ энэхүү “Брахман бол аатман” гэх үзэл Яжнавалкьягийн хувийн оргинал санаа ч бас биш л дээ. Түүний багш Уддалака Аруни ч бас ижил зүйл хэлсэн байдгаас гадна ерөөс энэтхэгийн философийн А үсэг ч гэж хэлж болохоор уламжлалт онол байгаа юм.

Аатманы (эго, БИ) үнэн төрхийг брахман (ертөнцийн суурь зарчим) хэмээн таньж чадсан хүн бүхий л зовлонгоос чөлөөлөгдөж, “Туйлын үнэн”-д хүрнэ.

Ямар вэ дээ? Ингээд сонсохоор нэг л тийм шашинлаг ч юм шиг, эртний хүмүүсийн мухар сүсэг, хоосон төөрөгдөл гэж санагдахаар байгаа биз? Үгүй дээ, үнэндээ бол энэхүү “Брахман бол би” бол өнөө цагт ч хүчин төгөлдөр, хүлээн зөвшөөрөхгүй байхын аргагүй цэцэн цэлмэг лут философи байгаа юм.

“Брахман бол би”-гийн философийн талаар Упанишад сударт үлгэр домог хэлбэрээр ийн тайлбарласан байдаг.

Яжнавалкья ганцаар амьдрахаар өдийг хүртэлх аж амьдралаа орхин аянд гарахаар зэхэж байв. Гэтэл түүнд эхнэр байсан тул гэрээ орхихоосоо өмнө түүндээ өв хөрөнгөө үлдээе гэж гэнэ.

Харин эхнэр нь түүний өөдөөс ийн асуув.

“Хүүе ээ, та минь! Энэ их эд баялаг бүгд минийх боллоо гээд би үхэшгүй мөнх болох уу?”

Яжнавалкья хариулав.

“Үгүй ээ, болохгүй. Чи эд баялагтай болбол элбэг хангалуун амьдарна. Гэхдээ тэгснээр үхэшгүй мөнх болохгүй.”

“Хүүе ээ, та минь! Тийм бол надад эд баялаг хэрэггүй. Түүнээс илүү таны мэддэг үхэшгүй мөнхийн нууцыг заалгаж авмаар байна”

Нэг ёсондоо “Эд баялагтай боллоо гээд тэртэй тэргүй үхнэ л биз дээ? Шал утгагүй” хэмээх бидний хэн бүхний хувьд ядаж ганц удаа ч болов боддог тэр эргэлзээнд хандаж Яжнавалкья дараах байдлаар хариулсан гэдэг.

“Аатман (БИ, эго) гэдэг бол мөхөшгүй зүйл, мөн чанарын учраас сүйрэшгүй зүйл.

(товчлов)

Аатманы талаар «~ бус, ~ бус» гэхээс өөрийг өгүүлэх боломжгүй.

Тэр бол барьж авах боломжгүй, учир нь барьж авахын аргагүй.

Тэр бол устгах боломжгүй, учир нь устгахын аргагүй.

Тэр бол шунах боломжгүй, учир нь шунахын аргагүй.

Тэр бол хүлэгдэх ч үгүй, самуурах ч үгүй, гэмтэх ч үгүй.

Ай хэрхэн яаж танин мэдэгчийг танин мэдэж чадах билээ?

Эхнэр минь, үхэшгүй мөнх гэж үүнийг хэлдэг болой”

“Брахадара никаяа упанишад”

Дээрх бол Упанишадын философийн чөмөг цөцгий болсон хамгийн алдартай хэсэг юм. Нэг ёсондоо, “Үхэшгүй мөнхийг заагаад өг” гэсэн эхнэрийнхээ асуултад хандаж Яжнавалкья “Аатман (би) гэдэг чинь угаасаа үхдэггүй юм аа, хэзээ ч устдаггүй юм аа” хэмээн хариулсан учиртай. Гэхдээ үүнийг зүгээр л “Үхсэн ч цаана нь сүнс үлддэг байхгүй юу. Тэр нь алга болохгүй байгаад л байдаг юм” маягийн учир битүүлэг үгээр тайлан ойлгож болохгүй.

Яжнавалкьягийн үгийг зөв ойлгохын тулд юуны өмнө тэрээр “Аатман” буюу “би” гэдэг зүйлийг хэрхэн тодорхойлж буйг ухаж ойлгох шаардлагатай.

Үнэндээ тэр тодорхойлолт нь ойлгож цөхөх ч шаардлагагүй, угаасаа Яжнавалкья төгсгөлд нь тов тодорхой хэлчихсэн байгааг харж болно. Арай хялбарчлаад түүний хариултыг товчилж үзүүлье.

“Тэр (аатман) бол барьж авах боломжгүй, учир нь барьж авахын аргагүй.

(товчлов)

Ай хэрхэн яаж танин мэдэгчийг танин мэдэж чадах билээ?”

Энэ өгүүлбэрийг бүр ойлгомжтой болгох үүднээс жаахан өөрчилж үзье.

“Аатманыг барьж авах боломжгүй. Яагаад гэвэл барьж авахын аргагүй. Бодоод үз л дээ. Яаж аатманыг (танин мэдэгч зүйлийг) танин мэдэж чадах юм бэ? Яаж ч бодсон болохгүй биз дээ? Тийм болохоор аатман бол хэрхэвч баригдахгүй зүйл, за юу!”

Ийнхүү Яжнавалкья “Аатманд (би) «барьж авах боломжгүй» гэдэг шинж чанар байдаг юм аа” гэж тодотгосон учиртай ба тэр нь “Аатман = танин мэдэгч зүйл” гэсэн суурь зарчмаас мөрдөн гарч байгаа юм. Тэгвэл түүний хэлж буй “Аатман (би) гэдэг бол танин мэдэгч зүйл юм” гэдэг нь чухам юу гэсэн үг вэ?

Гэх үү дээ, ингэхэд ер нь гэж асуухад “аатмаг” буюу “би” гэж чухам юу сан билээ? “Би гэж юу вэ?” гээд шууд тулгаж асуух нь хэт абстракт хэцүү тул арай тодорхой болгож дараах байдлаар асууж үзье.

“Би оршин байх”-ын тулд зайлшгүй шаардлагатай нөхцөл юу вэ?

Жаахан сунжирч магадгүй ч энэ асуултын талаар тунгаангаа “би” гэх оршихуйн мөн чанарыг гаргаж ирэхийг оролдъё.

Юуны өмнө илэрхий “шал буруу тэ?” гэсэн хариултуудаас хөөгөөд явах уу?

Жишээ нь, “ажил мэргэжил”, “албан тушаал” гэх мэт “нийгмийн байр суурь”-ийг илэрхийлэгч зүйлс. Эдгээр зүйлс “би” оршин байхын төлөөх зайлшгүй нөхцөл мөн үү?

Нээрээ ч бид “Би бол бла бла компанийн ажилтан” гэхчлэн хэлдэг үү гэвэл хэлдэг. Гэхдээ л эдгээр нь “би” яг одоо энд оршин байхын тухайд шаардлагатай зүйл биш нь тодорхой. Тийм биз? Угаасаа маргааш энэ компани дампуураад ажилгүй болох ч юм бил үү. Тэгвэл “ажил мэргэжил”, “албан тушаал” ч бас дагаад алга болно. Харин би тэр компанид харьяалагдахаа болилоо гээд “миний оршихуй маргаашийн нартай хамт ууршаад алга болно” гэж байхгүй.

Өөр ч бас “Би өөдрөг зантай хүн” гэх мэт хүний “зан ааш”, “хувь шинж”-үүдийн хувьд ч адилхан. “Би” гэдэг оршихуй алга бололгүйгээр “зан ааш”, “хувь шинж” маань арилж эсвэл өөрчлөгдөхийг хангалттай төсөөлөх боломжтой юм хойно миний оршихуйд зайлшгүй шаардлагатай нөхцөл гэж хэлэх аргагүй.

За тэгвэл “бие махбод” ямар вэ? Жишээ нь “гар” эсвэл “хөл” миний оршихуйн нөхцөл талаасаа зайлшгүй шаардлагатай элемент мөн үү? Үгүй дээ, “гар”, “хөл”-өө тайруулсан ч “би” үргэлжлэн оршиж болохыг хялбархан төсөөлж чадаж байна. Тэдгээр ч бас нэгэнт зайлшгүй нөхцөл биш.

Тэгвэл “тархи”-ийг юу гэх вэ? Энэ харин жаахан ярвигтай.

Өнөөгийн бидний ердийн баримжаагаар “Тархи = Би” гэж бодох нь хамгийн зохистой юм шиг санагддаг шүү дээ. Нээрээ л тархи устаж эсвэл эвдэрч орхивол тэр дороо “би” ч бас “энд, одоо”-д оршин байхаа больчих юм шиг. Гэвч, үнэндээ бол философи талаасаа “Миний оршихуйн нөхцөл мөн үү?” гээд ул суурьтай эргэцүүлж үзвэл “Тархи байвал би оршин байна” гэсэн хялбархан мөрдлөг гарах албагүй билээ.

Үргэлжлэл