Их хөлгөний буддизм (2р хэсэг)

Өмнөх - Их хөлгөний буддизм (1р хэсэг)

Японы нэрт буддизм судлаач Сасаки Шизука профессорын ганцаарчилсан лекцээс.

• Авидармын буддизмаас салаалалт үүссэн

Багш: Авидармын буддизм гэдэг бол, Шагжамүнийн сургаалын тайлбарын зөрүүгээс болж буддын ертөнц гэв гэнэт 20 гаруй бүлэг болон хуваагдсан нөхцөл байдлыг хэлдэг. Гэхдээ энэ нь бүр задарчихсан гэсэн үг бус, “〇〇 урсгал” “××урсгал” гэхчлэн өөрсдийгөө нэрлээд, харилцан биесээ хүлээн зөвшөөрсөн тийм коммунити Ашока хааны үед бий болсон байна. Энд хамгийн чухал нь, тэдгээр буддын урсгалууд өөрсдийн сургаалын тайлбараа зөв гэж хамгаалахтайгаа зэрэгцээд, өөрөөсөө бусад урсгалуудыг ч бас хүлээн зөвшөөрч байсан явдал юм. Зүйрлүүлж хэлбэр, нэг нам дотор олон фракцууд бий болсон нөхцөл байдал гээд төсөөлбөл арай дөхөм байж мэдэх юм. Яагаад анхандаа ганц байсан Шагжамүнийн сургаал гэнэт олон салаалаад явсныг гайхан бодох хүмүүс гарах байх. Гэвч, лидер нь байхгүй болоод олон жил өнгөрвөл, шавь нарынх нь сургаалд хандах хандлага хийгээд тайлбарын хооронд зөрүү үүсэх нь мэдээжийн явдал шүү дээ. Магадгүй бүр тэрнээс ч өмнө салаалалт эхэлсэн байх үндэстэй ч, тэр нь бодитоор ил гарч ирсэн нь Ашока хааны үед байж.

Сурагч: Сургаалыг тайлбарлах тайлбар нь зөрөөд ирвэл яваандаа харилцан зөрчилдөөд задарчих баймаар юм. Тэгтэл тэгэлгүйгээр харилцан биесээ зөвшөөрөөд зэрэгцэн оршиж чадсан нь ямар учиртай юм бол оо?

Багш: Харин тийм, гайхмаар байгаа биз? “Миний тайлбар зөв, та нарынх буруу!” гээд бие бие рүүгээ дайраад эхэлбэл, энгийнээр бодоход тэр дороо түнжин хагараад задарчихмаар. Тэгж задралгүйгээр зэрэгцэн оршиж чадсан шалтгаан нь юу байсан бэ гэхээр, шуудхан хэлчхэд тэр нь Ашока хааны үед “Хуврага салгах үйл”-ийн тодорхойлолтыг өөрчилсөнтөй холбоотой юм. Хуврага салгах гэдэг бол, буддын хуврагын бүлгэм болох сангаг хагалж хуваах явдлыг хэлдэг. Шагжамүнийн оргиналь сургаалыг мушгин гуйвуулсан тайлбар зохиож, тэр тайлбарыг нь дэмжин таашаах хүмүүсийг цуглуулаад бие даасан бүлгэм (сүм) байгуулах явдлыг хэлж байгаа юм. Шагжамүнийн амьд сэрүүн байх үед хуврага салгахыг завдсан хүнийг хатуу цээрлүүлж, элдэв хориг тогтоодог дүрэмтэй байсан гэдэг.

Сурагч: Таны яриаг төсөөлөөд үзвэл, авидармын буддизмын урсгалууд бүгдээрээ “Бид л Шагжамүнийн сургаалын жинхэнэ залгамжлагчид” гэж үзэцгээж байсан юм чинь, өөрсдийн өнцөгөөс харвал бусад урсгалууд нь бүгдээрээ хуврага салгахыг завдсан гэмт этгээдүүд болж таарна даа?

Багш: Уул нь бол тийм. Бодитоор тийм нөхцөл байдал зарим урсгалуудын хооронд үүсч байсан байх. Бие биенээ “Та нар хуврага салгаж байна” гэж харилцан буруушааж, дээр нь тэрийг нь хэн ч зохьцуулж шийдэж чадахгүй. Тийм мухардалд орсон буддын шашныхан болон Ашока хаан хэрхэн яаж хуврагуудыг нэг дээвэр дор нэгтгэн зангидах вэ гэж арга чарга хайсны эцэст, “хуврага салгах үйлийн тодорхойлолтыг нь өөрчилье” гэсэн этгээд гэмээр шийдэлд хүрсэн байгаа юм.

Сурагч: Тийм үү? Ямархуу шинэ тодорхойлолт гаргаж тавьсан юм бол?

Багш: Наадах чинь чухам яг миний хийсэн судалгааны сэдэв байгаа юм. Яасан гэхээр, “Шагжамүнийн сургаалын талаар харилцан зөрүүтэй ойлголт болон тайлбартай байлаа ч, нэг дор амьдарч, хурал цуглаан, элдэв зан үйлээ хамтдаа үйлдэж байгаа л бол хуврага салгахад тооцохгүй” гэсэн шинэ дүрмийг тухайн үед зохиосон байдаг.

Сурагч: Аан зөв зөв. Нэг ёсондоо “хуврага салгах бол нүгэл” гэдэг дүрмээ өөрчлөлгүйгээр, оронд нь “хуврага салгах гэж юуг хэлэх вэ” гэсэн тодорхойлолтыг нь өөрчилснөөр задралаас сэргийлсэн учиртай байх нь ээ. Тэр нь Ашока хааны үед болсон явдал гэдгийг нотлох баримт сэлт үлдсэн байдаг юм уу?

Багш: Махасамгика гэдэг эртний сангагийн хуучин судар дотор “Санга дотор хэрэвзээ Шагжамүнийнхээс өөр тайлбар өгүүлэх этгээд гарч ирэн зөрчил үүссэн ч, нэг дор амьдарч, сангагийн зан үйлийг хамтдаа үйлдэж байгаа л бол хуврага салгах болохгүй. Тус тусдаа зан үйл үйлддэг болбол хуврага салгах болно.” гэх утга бүхий зүйл тов тодорхой бичигдсэн байдаг. Тэр судар бичигдсэн он цаг хэдийгээр тодорхой болоогүй ч, Ашока хааны зарлиг бичигтэй агуулгын хувьд тохирох зүйл олон байдгаас харвал, Ашока хааны үед бичигдсэн гэж үзэхэд буруудахгүй болов уу (тэр талаарх нарийн ширийн үндэслэлийг миний судалгааны бүтээлүүдээс тухайлан сонирхох боломжтой). Цаашлаад, дээрх судраас бүр хожим бичигдсэн Васубандын “Абидармакошакарика” хэмээх буддын гүн ухааны бүтээлд, хуврага салгах тухай хоёр янзын тодорхойлолт байдаг талаар бичсэн байдаг. “Хуврага салгах нь хоёр янз бий. Нэг нь Шагжамүнийн сургаалд тэрсэлсэн номлол айлдах бөгөөд үүнийг чакраведа гэнэ. Мөн нэг нь зан үйлийг тусдаа үйлдэх бөгөөд үүнийг кармаведа гэнэ”. Цааш нь бас нэгэн хачирхалтай зүйл бичсэн байдаг. “Шагжамүни амьд дор сургаалд тэрслэн шавь нарыг турхирч сангаг хагалан бутаргах хэлбэрийн хуврага салгах нь байх боловч, Шагжамүни үгүй дор зан үйлд үл оролцохоос өөрөөр хуврага салгах нь үгүй.”

Сурагч: Сайн ойлгохгүй өгүүлбэр байна. Ахиад жоохон надад ойлгогдохоор тайлбарлаад өгөхгүй юу?

Багш: Нэг ёсондоо, Шагжамүни амьд байх үед түүний сургаалд тэрсэлсэн номлол хэлж өөрсдийн сангаг үүсгэх нь боломжтой боловч, Шагжамүни нас барчих юм бол тэрслэх хүн нь үгүй учир тэгэх нь боломжгүй. Тийм болохоор Шагжамүни нас барсан өнөө цагт бол зан үйлд оролцохгүй хэлбэрээр л хуврага салгах боломжтой, гэж хэлж байгаа юм.

Сурагч: Гэхдээ, Шагжамүни нас барсан хойно ч гэсэн, түүний сургаалыг нь үгүйсгэж болно биз дээ? Сургаалыг нь үгүйсгэсэн өөр санаа гаргавал Шагжамүнтэй тэрсэлсэн явдал болохгүй гэж үү? Нас барчихвал тэгэх нь боломжгүй болно гэж юу гэсэн үг вэ? Бас л сайн ойлгосонгүй...

Багш: Ойлгохгүй байх нь аргагүй ээ. Энэ бол хуврага салгах үйлийн тодорхойлолтыг өөрчилсөн явдлыг зөвтгөх гэсэн явцуу арга төдий л юм. Эрт цагт Шагжамүнийн сургаалд тэрслэх буюу чакраведа хэлбэрээр хуврага салгах нь боломжтой байсан бол, өнөө цагт хуврага салгах гэвэл зөвхөн кармаведа л гэж байна, гэсэн тухайн цаг үеийнхээ нөхцөл байдалд учир жанцантай тайлбар зүүх гэсэн муухан оролдлого гэж хэлж болно. Гэхдээ энэ өгүүлбэрээс, хуврага салгах үйлийг яаж ийгээд дахин тодорхойлох тун шаардлагатай байсан болох нь тод харагдаж байгаа юм. Яриа маань яльгүй сунжирчихлаа. Саяын яриаг ерөнхийд нь базаад хэлбэл, анх Шагжамүнийн сургаал цор ганц байсан боловч, Ашока хааны үед хуврага салгах үйлийн тодорхойлолт өөрчлөгдсөний улмаар “Буддын сургаал дотор олон янзын тайлбар байж болно. Ялгаатай үзэл бодолтой байлаа гээд бусдыгаа үгүйсгэх бус, харилцан биесээ хүлээн зөвшөөрцгөөе” гэх маягийн уур амьсгал бүрэлдэн тогтсон байна. Эндээс авидармын буддизм гэх цаг үе иржээ. Энэ хүртэл ойлгомжтой юу? Авидармын буддизм гэдэг нь, гадна талаас нь харвал буддизм гэсэн нэг нэрэн дор эмхлэгдсэн мэт боловч, үнэндээ ялгаатай сургаалууд зэрэгцэн оршиж буй гэдэг утгаараа дотоод хагаралтай нөхцөл байдал юм. Өөрөөр хэлбэл, хуврага салгах үйлийн тодорхойлолтыг өөрчлөөд “ялгаатай тайлбарууд байж болно” гээд зарласан тэр цагаас эхлээд буддын шашин маань дэгээ нь мултарсан мэт сад тавин салаалж эхэлжээ.

Сурагч: Тэгвэл тун ч болчимгүй явдал Ашока хааны үед болж дээ?

Багш: Уул шугамандаа ганц байсан Шагжамүнийн сургаал олон янз болон салаалсныг сонсоод толгой сэгсрэн хүлээж авах хүмүүс байдаг л даа. Гэхдээ, төрөл бүрийн сонголтуудыг өөртөө агуулсан баялаг хувилбартай шашин болсноор, буддизм илүү олон хүнд хүрч аврах боломжтой болсон гэдэг талаас нь тунгаавал, сайн зүйл ч гэж санагдаж болно. Өнөө цагт буддизм нь Христийн шашин болон Лалын шашинтай зэрэгцээд дэлхийн 3 том шашны нэг гэгдэж байгаа нь, тэрхүү Ашока хааны үед хэрэвзээ хуврага салгах үйлийг өөрчлөөгүйсэн бол, магад буддизм өдий хүртэл дэлхий дахинаа түгэхгүй байсан болов уу гэж бодогддог юм.

• Логикийн хувьд зөв л бол Шагжамүнийн сургаал мөн

Багш: За одоо нөгөө “Яагаад их хөлгөний буддизм үүссэн юм бэ?” гэдэг яриа руугаа орцгооё. Авидармын буддизм бий болсноос хэдэн 100 жил өнгөрсний хойно, нийтийн тооллын эхлэл цагаар буюу одоогоос 2,000 гаруй жилийн өмнө, 20-иод урсгал болон салаад байсан буддын ертөнцөд дараагийн том хувьсгал өрнөнө. Тэр нь Их хөлгөний буддизм байсан юм. Их хөлгөний буддизмын эх үндсийн тухайд олон янзын судалгааны таамаг байдаг. 50-д жилийн өмнө бол их хөлгөнийг Авидармын буддизмтай ямар ч холбоогүй газраас бий болсон гэсэн таамаг голлох байр суурьтай байлаа. Тэр нь, их хөлгөний буддизм бол санга дотроос үүсээгүй, сахил хүртээгүй хар хүмүүс дундаас үүсч бий болсон гэх таамаг л даа. Яагаад тэгж үздэг байсан гэхээр, анхнаасаа цор ганц сургаал номлодог байсан буддын ертөнц дотроос тэс өөр их хөлгөний номлол ар араасаа төрөн гарах нь яавч байх боломжгүй гэж боддог байсантай холбоотой. Гэвч, сүүлийн үед их хөлгөний буддизмыг Авидарын буддизмын урсгалуудын хаа нэгтээгээс үүссэн гэх таамаг эсрэгээрээ хамгийн түгээмэл болж ирээд байгаа.

Сурагч: Багш та өөрөө их хөлгөний буддизмыг хаанаас үүссэн гэж боддог вэ?

Багш: Сая ярьсанчлан, миний олж тогтоосон “Хуврага салгах үйлийн тодорхойлолт өөрчлөгдсөн” гэх явдал дээр суурилаад бодвол, буддын ертөнц дотроос төдийг хүртэл огт байгаагүй санаа төрөн гарах нь бүрэн боломжтой болж ирнэ. Тийм болохоор, миний хувьд их хөлгөний буддизмыг мэдээж хэрэг Авидармын буддизм дотроос төрөн гарсан гэх таамгийг дэмждэг. Миний төсөөлөл таамгаар бол их хөлгөний үүсэл дараах процессоор өрнөсөн болов уу. Хуврага салгах үйлийн тодорхойлолт өөрчлөгдөөд төд удаагүй байсан авидармын буддизмын үед, сургаалд хандах үл ялиг тайлбарын зөрүү байсан боловч, цоо шинэ номлол гаргаж тавих хөдөлгөөн хараахан байгаагүй байж таарна. Гэвч, түүхийн урт өрнөлийн хаа нэгтээ “Эртнээс уламжлагдаж ирсэн сударт бичигдээгүй ч гэлээ, логикийн хувьд зөв байвал түүнийг Шагжамүнийн сургаал гэж үзэхэд болох биш үү?” гэх хандлага төрөөд ирж. Энэ нь нэг ёсондоо “Өнөөг хүртэл байгаагүй цоо шинэ судар бичээд, түүнийгээ Шагжамүнийн сургаал гэж нэрлээд түгээж болно” гэсэн үг тул, энэ санаа нэг л зөвшөөрөгдөж орхивол түүнээс цааш бүх юм шуударч, тэрийг зогсоох ямар ч боломжгүй болно. Төдийг хүртэл огт байгаагүй шинэ санааг Шагжамүнийн сургаал гэж зарласан хүмүүс ар араасаа гарч ирсээр, нэг мэдэхнээ тэс хөндлөн буддын шашин (их хөлгөний буддизм) төрөөд гараад ирчихжээ, гэсэн үг юм.

Сурагч: Гэхдээ, өмнөх судруудад бичигдээгүй юмыг санаанаасаа зохиож бичнэ гэдэг чинь, яаж ч бодсон хориотой үйлдэл байлгүй дээ? Тийм ёс бус хөдөлгөөн ажиглагдсан тохиолдолд, тухайн үеийн буддистуудаас ямар нэгэн хориг шүүмж байсан л баймаар юм...

Багш: Хуврага салгах үйлийн тодорхойлолтыг өөрчилснөөр эхний дэгээ мултарсан нь гарцаагүй баримт боловч, түүнээс хойш нэг хэсэгтээ бол тодорхой түвшинд хэм хэмжээ гэдэг юм сахигдаж байсан нь дамжиггүй биз. “Тайлбарт бага сага ялгаа байхад асуудалгүй ч гэлээ, бүр сууриар нь сургаалыг өөрчилж арай болохгүй.” гэж олон хүн бодож байсан байж таараа. Гэвч он цаг улираад ирэх дунд, нэг мэдэхнээ нөгөө хэм хэмжээ алдагдаж, гэв гэнэт салаалалт огцом өрнөсөн. Тэр үед лавтайяа хамгийн чухал хөшүүрэг болсон нь тэрхүү “Учир утгатай л байх юм бол Шагжамүнийн сургаал гэж үзэж болно” гэх санаа төрөн гарсан явдал болов уу. Мэдээж тийм нөхцөл байдлыг хараад түгшиж эмзэглэсэн хүмүүс байсан л байх. Гэлээ гээд нэгэнт далан сэтлээд сад тавьсан усны өөдөөс хэн ч эрсэлж чадахгүй шүү дээ. Их хөлгөний буддизмаас хамаагүй өмнө бичигдсэн “Махапаринирвана” судрыг (Их хөлгөний буддизмд ч ийм нэртэй өөр судар байдаг) харахад л бодитоор тийм өрнөл болсон болох нь харагддаг. Энэ судрын эртний Пали хэлээр бичигдсэн болон ханзаар бичигдсэн хоёр хувилбар байдаг ба, Пали хэл дээрх хувилбарт “Сургаалын үнэн зөвийг нягтлахын тулд Шагжамүнийн үгтэй тохирч байгаа эсэхийг шалга!” гэж бичсэн байхад, ханзаар бичигдсэн хувилбарт үүн дээр нэмээд “Учир утгатай байвал түүнийг Шагжамүнийн сургаал гэж үзэж болно” гэх утгатай өгүүлбэр байдаг. Тэгэхээр ийм үзэл санаа бага багаар бүрэлдэж ирсэн тэр явц ажиглагдаж байгаа биз? Ямартай ч, “Хуучны сударт бичигдээгүй байлаа ч, учир утгатайн дээр Шагжамүнийн сургаал гэж үзэхэд ямар нэгэн зөрчил үүсэхээргүй байвал тэр сургаал зөв” гэж тооцдог болсноос болж хамаг юм эхэлсэн нь маргаангүй болов уу. Энэ цаг үеэс их хөлгөний буддизм төрөн гарах хаалга үүд цэлийтэл нээгджээ гэж хэлж болно.

Сурагч: Гэхдээ л ер нь тэр их хөлгөний буддизмыг зохиосон хүмүүс чухам ямар санаатайгаар төдийг хүртэл огт байгаагүй сургаал номлох болсон юм бол оо? Шагжамүнийн сургаалыг эсэргүйцэх гэсэн амбиц ч ч гэх юм уу, муу санаа байсан юм биш биз дээ?

Багш: Яалаа гэж тийм байх вэ. Их хөлгөний буддизмыг зохиосон хүмүүс санаатайгаар Шагжамүнийн сургаалыг мушгин гуйвуулъя гэж огт бодоогүй нь лавтай. Их хөлгөний буддизмын сургаал дотор төдийг хүртлэх Шагжамүнийн сургаалтай яагаад ч авцалдахгүй зүйлс ч байдаг л даа. Гэхдээ тэд бүгд хуврагуудын өөрсдийн даяанчлалын туршлагаас нь төрөн гарсан зүйлс юм. Даяанчлах явцдаа “Энэ л яг бурхан Буддагийн хэлэхийг хүссэн чухам санаа байж таараа. Би буддагийн сургаалыг зөвөөр таньж чадлаа” гэх мэт онгод, гойд мэдрэмжүүд төрсөн учраас л баттай итгэл үнэмшлээр “Шагжамүнийн жинхэнэ сургаал энэ юм” гэж өгүүлцгээсэн учиртай.

Сурагч: Зохиосон хүмүүс нь өөрсдөө ташаа номлол хэлж буйгаа ч анзаараагүй байсаан гэсэн үг үү? Тийм бол одоо яалтай. Ингэхэд тэгвэл, авидармын буддизм дотроос их хөлгөний буддизм төрөн гарсан юм гэвэл, авидармын буддизмын чухам аль урсгал нь манлайлж их хөлгөний буддизмыг зохиосон болох нь харагддаг болов уу?

Багш: Их хөлгөний сургаалуудын тухайд, олон урсгалуудын аль нэг газраас нь төрсөн бус, энд тэндээс зэрэг зэрэг төрөн гарч бүрэлдсэн болов уу, гэж би таамагладаг. Янз бүрийн урсгалуудын янз бүрийн хүмүүс өөр өөрийн онгод туршлага дээрээ суурилан шинээр судар ном зохиосон юм гэвэл, гарцаагүй тэгж үзэхээс өөр аргагүй. Тухайн үед хараахан их хөлгөний буддизм гэх нэршил ч байгаагүй, зохиосон хүмүүс нь ч өөрсдийгөө уугуул буддизмаас өөр юм өгүүлсэн гэдгээ анзаараагүй явсан байж таарна. Тэгээд бүс нутаг бүрээс, цаг үе бүрээс шинэ шинэ буддын сургаал номууд төрөн гарч, тэдгээр бяцхан салаанууд нэгдэж томорсоор, нэг анзаарахнээ тэр нь их хөлгөний буддизм гэсэн нэгэн томоо урсгал болон тогтсон, тиймэрхүү өрнөл байсан болов уу.

• Их хөлгөний буддизмы эцсийн зорилго бол “Будда болох явдал”

Сурагч: Их хөлгөний буддизм бий болсон түүхэн процессийг нь ерөнхийд нь ойлголоо. Гэхдээ нэг асуулт байна. Яагаад их хөлгөний буддизм гэртээ байгаа хар хүнийг ч бас гэгээрэлд хүрэх боломжтой гэж үзэх болсон юм бол? Тэгснээр өөрсдийн шашны босгоо намсгаж, аль болох олон хүнийг сүсэгтнээр татах гэсэн далд санаа байсан байж болох уу?

Багш: Шууд тэгж хэлж бас болохгүй. Өмнө хэлсэн шүү дээ, шагжамүнийн буддизм дахь даяанч амьдрал гэдэг нь ямар ч ажил орлого байж болохгүй, зөвхөн бусдын өглөг барьцанд л түшиглэхгүй бол болдоггүй ээ, гэж. Даяанч хүмүүс амьдрахын тулд тэднийг дороос нь дэмжиж тулж өгөхүйц тогтвортой нийгэм зайлшгүй шаардлагатай. Их хөлгөний буддизм үүсч байх тэр цаг үеэр Энэтхэгийг нэгтгэн зангидсан Мауря гүрэн мөхөж, үймээн самуунт цаг үе эхэлж таардаг. Ялангуяа хойд Энэтхэгийн Гандара хавиар зүсэн зүйлийн гадны үндэстнүүд урсан орж ирж, ширүүн тэмцэл зөрчил өрнөдөг байж. Мэдээж хэрэг тийм орчин нөхцөлд юу ч болоогүй царайлан даяанчлаад суух нь хэцүү болж ирнэ. Гэлээ гээд, тэрнээс болж даяанчид гэгээрэлд тэмүүлэх зорилгоосоо буцна гэхээр бас хэцүү. Хэрвээ чи даяанч байсан бол тийм нөхцөл байдлыг даван туулахын тулд юу хийх байсан бэ?

Сурагч: Харин ээ, даяан хийлгүйгээр гэртээ байнгаа гэгээрэлд дөхөх арга чарга сүвэгчлэх гэж оролдох юм болов уу... Гээд бодохоор, нээрээ л их хөлгөний буддизм тухайн цаг үеийн нөхцөл байдлаас зайлшгүйгээр төрөн гарчээ гэж үзэж бас болох л юм.

Багш: Ийм эрт балрын явдал болохоор баталж нотлох зүйл юу ч үлдээгүй хэдий ч, иймэрхүү нөхцөл байдал үүссэн байхыг байг гэх газаргүй болов уу. Мэдээж хэрэг энэ бол нэг л таамаг төдий, их хөлгөний буддизм хар хүмүүст үүдээ нээх болсон өөр шалтгаанууд байсныг ч үгүйсгэхгүй. Энэ талаар өнөөгийн буддизм судлал нарийвчлан судлаад явах биз ээ. Ямар ч байсан, гэгээрэлд хүрэх боломжийг даяанч хуврагаар хязгаарлалгүй, хар хүмүүст ч тэлэн дэлгэрүүлэх гэсэн хандлага газар авч, тэр нь их хөлгөний буддизм төрөн гарах хөдөлгөгч хүч болсон гэдэг нь маргаангүй байгаа юм. Түүнээс гадна их хөлгөний буддизмын үүслийг тунгаахад бас нэг чухал асуудал бий. Шагжамүнийн буддизмд, энэ ертөнцийн даяанчлалаар гэгээрлийг зорих хүмүүсийн хүрч чадах зэргийг Архад гэдэг. Архад гэдэг нь Шагжамүни багшийн сургаалд төгс суралцаад гэгээрлийг олсон хүн юм. Гэгээрсэн гэж байгаа ч, тэр нь Шагжамүни шиг буддатай харьцуулахад хамаагүй доогуур түвшний гэгээрэл. Шагжамүнийн буддизмд бол хэн бүхэн тэрхүү архадыг зорин даяанчилдаг бөгөөд, будда болохыг зорьдог хүн гэж үгүй. Будда гэдэг бол Шагжамүни багш шиг онцгой тусгай авьяас чадвартай, нэгэн төрлийн суут хүмүүсийн л хүрч чадах өндөрлөг юм. Харин их хөлгөний буддизмд бол гэгээрлийг чиглэх хүмүүсийн эцсийн зорилго нь будда болох явдал байдаг. “Бурхан болох” гэдэг үгийн үүсэл нь эндээс улбаатай. Бурхан болох гэхээр ихэнх хүмүүс, нас бараад энэ хорвоогоос өөр хаа нэг амар амгалан газар очих тухай төсөөлдөг байх. Гэвч тийм бус, уул утга нь хүн гэгээрлийг олоод будда болно гэсэн санаа. Нэг ёсондоо, шагжамүнийн буддизмд бол төсөөлж ч байгаагүй “хэн бүхэнд нээлттэй буддад хүрэх зам” гээч юм их хөлгөний буддизмд боломжтой болсон учиртай юм.

Сурагч: Будда гэдгийг хоёргүй цор ганц оршихуй, ерөөсөө Шагжамүнийг л Будда гэж нэрлэдэг гэж л ойлгодог байлаа...

Багш: Аан, чиний наад хэлж байгаа чинь чухам яг “Шагжамүнийн буддизм”-ын санаа. Шагжамүнийн буддизмд “Нэг цаг үед нэг л будда байдаг” гэж үзээд, тэр будда нь нас барвал хэдэн сая жилээр тоологдох урт удаан будда үгүй үе улирч байж дараагийн будда төрөн гарна, гэсэн цикл давтагддаг гэж үздэг байж. Өөрөөр хэлбэл, Шагжамүни бол тэрхүү хэдэн сая жилд л ганц төрдөг тэр онцгой будда нь байсан хэрэг. Харин их хөлгөний буддизмд болохоор, энэ хорвоод хэд хэдэн будда байдаг бөгөөд, хичээж мэрийх л юм бол хэн ч тэр будда нарын нэг болж болно гэж үзсэн байна. Яагаад “Бид ч бас будда болмоор байна”, эсвэл “Будда болох боломжтой” гэсэн санаа төрсөн тухайд, түүний тодорхой шалтгаан тайлбар хараахан тодорхой болсон юмгүй боловч, магадгүй сая өгүүлсэн “хар хүн ч бас даяан хийх боломжтой” гэсэн санаатай хамтдаа гарч ирсэн болов уу. Энэ хоёр санааг нийлүүлээд харвал “лам хар ялгаагүй, хэн бүхэн оройн дээд зэрэгт хүрэх боломжтой” гэсэн цоо шинэ үзэл санаа болж байгаа юм.

• Ертөнцөд хэд хэдэн будда бий?

Сурагч: Нэгэнтээ л гэгээрлийг зорьж байгаа бол түс тас шууд будда болъё гэж хүсэх нь нээрээ л аргагүй биз. Тэгвэл их хөлгөний буддизмд яавал будда болж чадна гэж сургадаг юм бэ?

Багш: Энийг тайлбарлахад яриа жаахан хүндэрч мэдэх тул, алхам алхамаар тайлбарлаж өгье. “Будда болохын тулд яах ёстой вэ?” гээд бодоод үзвэл, юун түрүүнд толгойд орж ирэх нь “Шагжамүни багш будда болж чадсан. Тийм бол бид ч бас Шагжамүни багштай ижил замаар замнавал будда болж чадах бус уу? Шагжамүни багшийн амьдрал замналыг сайтар судалбал учир нь олдож таараа” гэх санаа болов уу. Нээрээ ч санадаг л санаа. Шагжамүнийн амьдрал, амьдралдаа хийсэн бүхнийг нэг бүрчлэн хөөгөөд явбал будда болж чадах ч юм шиг санагдаж болно. Гэвч, Шагжамүни багшийн амьдралыг тэмдэглэсэн ном судрыг хичнээн уншиж судлаад, хаана нь ч Шагжамүни багшийг будда болгосон тийм онцгой тусгай арга мэх бичигдээгүй байдаг. Эндээс тухайн үеийн хүмүүсийн анхаарлаа хандуулсан нь, Шагжамүни багшийн “өмнөх амьдрал” байв. Буддизм сансрын хүрд болон үйлийн үр гэсэн механизм бүхий ертөнцийн төсөөлөл дээр суурилдаг тухай өмнө ярьсан шүү дээ. Тэндээс “Шагжамүни багшийн өмнөх амьдралд ямар нэгэн зүйл тохиосон учраас л түүний дам нөлөөгөөр будда болж чадсан байх” гэж бодсон хэрэг. Буддизмд будда болохын өмнөх хуврага буюу будда болохыг горьлогчийг Бодьсадва гэдэг. Тэгэхээр хүмүүс Шагжамүни багшийн бодьсадва байсан тэр үеийнх нь амьдралаас буддад хүрэх сэжүүр эрж хайсан гэсэн үг.

Сурагч: Тэглээ гээд, Шагжамүни багшийн урьд насандаа хэзээ бодьсадва болсон, болоод юу хийсэн энэ тэрийг хэн ч мэдэж чадахгүй биз дээ?

Багш: Энэтхэгийн цаг хугацааны төсөөллөөр бол бүх юмс хязгааргүй өнгөрснөөс хязгааргүй ирээдүй рүү үүрд үргэлжилдэг болохоор, Шагжамүни багш хэзээ хаана будда болохын төлөөх бодьсадвагийн үйлд шамдаж эхэлсэнийг мэдээж хэн ч мэдэхгүй. Гэсэн ч ингээд мэдэхгүй гээд орхичихвол Шагжамүнийн замаар замнаж чадахгүйд хүрнэ. Үүн дээр будда болохыг хүссэн хүмүүс дараах байдлаар тунгааж гэнэ. Шагжамүни багш ч бас анхандаа бидэн шиг л эгэл хүний хувиар адгуус тамд унахдаа унан сансрын хүрдээр эргэлдэж байсан байж таараа. Тэгж явах зуураа нэг удаа нэгэн буддатай учирсан завшаанаар, төдийг хүртлэх ердийн эгэл хүний амьдрал болох сансрын хүрдийг төгсгөж, өөрийгөө будда болгох тусгай амьдралаар замнаж эхэлсэн болов уу, гэж.

Сурагч: Яриа ч бүр томроод явчлаа шүү. Яасан гэнэ ээ? Шагжамүни багшаас өмнө заавал хэрэг болгож өөр будда гаргаж ирэх шаардлага байсан юм уу? Тэрийг сайн ойлгосонгүй...

Багш: Шагжамүни багшаас өмнө өөр будда байсан гэж үзээд “тэр буддатай Шагжамүни багш урьд цагт учирсан байж таарна” гэж тунгаах нь нэг бодлын учир утгатай яриа юм. Жишээ нь, мэргэжлийн хөл бөмбөгчин болохыг хүсдэг жаалхүү байж гэж бодъё. Тэр хүү яагаад хөл бөмбөгчин болъё гэж бодсон юм бол?

Сурагч: Бодвол телевизээр ч юм уу мундаг мундаг тамирчдыг хараад “Гоё юм аа. Би бас ийм болох юмсаан” гэж л бодсон байлгүй.

Багш: Яг тийм. Бид нар ийм тийм болох юмсан гэж хүсэх үед, гарцаагүй түүнийх нь модел болох оршихуй байж байдаг. Юу ч байхгүй газраас гэв гэнэт “Хөл бөмбөгчин болмоор байна” ч юм уу, “Будда болмоор байна” гэж боддог хүн гэж байхгүй. Тиймээс их хөлгөний буддизмд, Шагжамүни багш урьд цагт өөр буддатай учраад “Би ч бас ийм болох юмсан” гэж бодсоноос бүх юм эхэлсэн гэж бодсон нь, тэгтлээ гайхаад байхаар жигтэй санаа биш юм. Цаашлаад тэд дараах байдлаар төсөөллөө хөврүүлсэн байна. Лавтайяа өмнөх цагийн буддатай учирсан Шагжамүни багш “Би ч бас тань шиг болохын тулд хичээн шамдана” хэмээн, тэрхүү буддад андгай өргөсөн байж таарна, гэж. Тэгэхэд нь нөгөө будда нь “Чи ирээдүйд заавал будда болж чадна аа. Сайтар хичээгээрэй” хэмээн Шагжамүнийн ирээдүйг нь тэгшитгэн адислаж өгсөн байх учиртай. Тэгээд энэхүү “андгай, адис”-ын ачаар Шагжамүни багш буддаг горьлогч бодьсадва болж, түүнээс хойш дахин дахин үхэж төрөхийн эргэлтэнд даяанаа үргэлжлүүлж явсаар, эцэстээ будда болжээ гэж тунгаасан нь, их хөлгөний буддизмын суурь үзэл нь болж өгсөн юм.

Сурагч: Айхтар ургуулан төсөөлжээ. Тэгвэл тэр Шагжамүни багшийг адисласан анхдагч будда ямар ном судар дээр гарч ирдэг юм бэ?

Багш: Их хөлгөний буддизм үүсэхээс өмнө байсан нэгэн үлгэрт Дипанкара гэдэг будда гарч ирдэг. Эртээ урьд цагт Шагжамүни багш эгэл хүн байхад нь тэрхүү Дипанкара гарч ирээд “Чи ирээдүйд гэгээрлийг олсон будда болно” гэж зөнгөсөн тухай гардаг. Магадгүй “андгай, адис” гэх санааг энэ үлгэрээс авсан байх талтай. Цаашлаад энэ санаагаа улам гүнзгийрүүлж, Шагжамүни багш урьд төрөлдөө олон олон буддатай учирч, олон удаа адислуулсан байхаас зайлахгүй, хэмээн үзэх болсон байна. Сансрын хүрдээр явбал хичнээн ч буддатай учирсан байж болно шүү дээ. Шагжамүни багш анх буддатай учирч, андгай өгсний дараа үхэж төрөн явах дундаа ахиад өөр буддатай учирч, ахин адислуулж, ахиад олон олон буддатай учирч инерги хураасаар, эцэстээ өөрөө будда болжээ, гэсэн үг юм.

Сурагч: Шагжамүнийн буддизмд болохоор будда нь хэдэн сая жилд ганц удаа л гарч ирдэг гэсэн байх аа? Бодоод үзэхээр, буддатай тийм олон дахин учраад байна гэдэг тийм амар зүйл биш гэж санагдах юм...

Багш: Тэгэлгүй яах вэ. Шагжамүнийн буддизмын үзлээр бол үхэж төрөн үргэлжлэх дундаа буддатай учрах магадлал гэдэг бараг 0-тэй тэнцүү шахуу. Шагжамүни багш төсөөлөшгүй урт хугацааг элээн байж буддатай учирч чадсан боловч, хэрэв бид ч бас Шагжамүни багшийн замаар замная гэвэл төдий чинээ урт удаан хугацаа хөдөлмөр шаардлагатай болно. Тэгж бодох нь арай дэндүү гачлантай. Эндээс арай өөр зам, илүү хялбар дөт зам, мөхөс бидэнд ч боломжтой тийм зам гэж үгүй болов уу, хэмээн элдэв янзаар төсөөлөн бодсоны үр дүнд, төрөл бүрийн их хөлгөний буддизмууд төрөн гарсан байдаг юм.

Үргэлжлэл - Их хөлгөний буддизм (3р хэсэг)